Бұқар жырау XVIII ғасырдағы қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілдерінің бірі. Павлодар облысының Баянауыл ауданында ғұмыр кешкен, атақты Абылай ханның тұстасы. Әкесі аты аңызға айналған Қалқаман батыр.
Жыраулық дәстүрдің көрнекті өкілі, қоғам қайраткері. Өзінің ұзақ өмірінде бірнеше ханды көріп, талай-талай тарихи оқиғаларды басынан өткізген. «Ақтабан шұбырынды...» және одан кейінгі қилы-қилы замандарда тәуелсіздік пен ел бірлігін сақтап қалуға айрықша күш салған.
Бұқар жырау Қалқаманұлы жасынан елге танылып, алғыр жырау ретінде атақ-даңқы алты алашқа жайылғанға ұқсайды. Кейін оның хан сарайы маңында да беделді ақын, ақылшы би саналуы тегін емес еді. Ел өміріндегі ірі мәселелерді шешуде ерекше рөл атқарған данышпан. Бұқар жырау арабша сауатты адам болған. Жыраудан қалған мол мұрадан бізге жеткені 1200 жол шамасында. Олар ХІХ-ХХ ғасырларда ел аузынан жиналған.
Бұқар жырау шығармалары өткір әлеуметтік мазмұнымен суарылып отырған. Қалмақ басқыншылығы тұсында жырау шашырында елдің басын біріктіріп, қанқұйлы жауға тойтарыс беретін басшының қажеттігін түсіне білді. Ол Абы¬лай ханға үлкен үміт артып, оның ел басқарудағы саясаты мен жорықтарын қолдады.
Бұқар жырау Абылайдың іс-әрекеттерін асыра ақтап, оның асқақ бейнесін жасауға дейін («Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан ханым-ай», «Ай, Абылай, сен он бір жасыңда» т.б.) барады. Алайда, жырау ханның барлық іс-әрекет, ішкі-сыртқы саясатын түгелдей қостай бермеген. Үлкен мәні бар әлеуметтік мәселелер төңірегіндегі келелі кеңеске көнбеген тұста ол ханды аяусыз сынап, ащы шындықты бетке айтып отырған. Бұл тұста біз жыраудың көрші орыс елімен соғысуды ойлаған Абылайға тоқтау айтып, болашағы зор елмен тату-дос болуға шақырғанын көреміз.
Бұқар жыраудың болжау-толғауларынан («Ханға жауап айтпасам», «Он екі айда жаз келер», «Абылай ханның қасында») заман, дәуір, болашақ туралы қорытынды ой-пікірлерін айқын аңғарамыз. Жырау патша үкіметінің отарлау саясатына күдікпен қарап, оның ішкі мәніне тереңдеп ой жүгірте алмады. Дегенмен, Абылайдың орыс елімен достық қарым-қатынаста болуына елеулі үлес қосты.
Бұқар қазақ халқының арман-тілегін, елдік ынтымақ бірлігін көксеген жырау, кемел кемеңгер, терең ойшыл.
***
Бухар-жырау Ай, Абылай (Обращение к Аблай хану). - Алматы: Жалын. -1993. - 96с. - (каз.)
Бухар-жырау Стихи //Алдаспан. Антология казахской поэзии 15-18 веков. - Алма-Ата, 1970. - С.141-179. - (каз)
Бухар-жырау Стихи // Поэзия жырау. Стихи казахских поэтов 15-18 веков: Пер. с каз. -Алма-Ата, 1987. - С.60-85
Бухар-жырау Произведения - Алматы. -1992. - 95 с.-(каз)
Бухар-жырау // Сборник произведений казахских акынов, поэтов конца 18-19 веков / Под ред. И. Т. Дюсенбаева. - Алма-Ата, 1962. - С.30 - (каз)
Бухар-жырау: Стихи // Поэты пяти веков. Казахская поэзия ХV-начала ХХ веков. - Алматы,1993. - С.66 – 86
****
Бухар жырау Пожелание // Звезда Прииртышья. - 1993. - 26 августа
Бухар-жырау: Стихи // На страже. - 1993. -16 дек.
****
Акыны, жырау, жырши // Исмаилов Е. В поисках нового: Литературоведческие статьи: Пер. с каз. / М.Хамраев. - Алма-Ата, 1967. - С.165-188
Бухар-жырау Калкаманов // Джумалиев К. Очерки по истории каз. дореволюционной литературы. - Алма-Ата, 1968. - С.126 - 130
Бухар-жырау Калкаманов // Казахская ССР: Краткая энциклопедия. В 4т. - Алматы, 1991. - Т.4 - С.169
Бухар Жырау Калкаманулы (1668-1781) // Баянаула. - Астана, 2001. -С.210
Бухар жырау Калкаманулы // Павлодарское Прииртышье: Энциклопедия. - Павлода, 2003. - С.197 - 198
Бухар-жырау Калкаманов (1693-1787) // Джумалиев К. Очерки по истории казахской дореволюционной литературы. - Алма-Ата, 1968. - С. 126 - 130
Бухар жырау // Магауин М. Кобыз и копье: Повествование о казахских акынах и жырау ХV-ХVIII веков. - Алматы, 2003. - С.98 – 114
Бухар Калкаманулы (1668-1781 гг.) // Исторические личности. - Алматы, 2007. - С. 134 - 135
Исторические песни и сказания // Исмаилов Е. В поисках нового: Литературоведческие статьи / Пер. с каз. М. Хамраева. - Алма-Ата, 1967-С.189-220
****
Айтхожин К. Творчество Бухар жырау // Мысль. - 2013.- №11. - С. 49 - 52
Арын Е. Властелин поэтического слова // Звезда Приииртышья. - 2003.-4 сент. - С.18
Арын Е.М. Властелин поэтического слова, великий мудрец Бухар Жырау // Өлкетану-Краеведение. - 2003. - №2. - С. 121 - 125
Бурабаев М.С. Бухар жырау // Дауа. -1993. -№5 (июль). - С.3
Бурабаев М. Мудрое слово не умирает // Звезда Прииртышья. - 1993. - 10 авг.
Бурабаев М. С. Мудрость была его жизнью // Звезда Прииртышья. -1993. - 21 авг.; Казахст.правда. -1993.-29 июня
[Бухар жырау] // Амиртай Н. Тюркские и казахские поэты средневековья // Экспресс К.- 2005. - 26 авг. - С. 26
Гомер казахского народа // Воин Казахстана. - 1993. - 27 авг.
Жаксыбаев С. Бард великой степи // Звезда Прииртышья. - 1993. - 21 авг.
Жаксыбаев С. Бухар жырау // Дауа. - 1993. - №5 (июль). - С.2
Жаксыбаев С. Бухар - жырау // Дауа. - 1993.-21 авг.
Исабаев К. Акбарак-это пикет Калкамана. Оберегать памятики старины // Звезда Прииртышья. -1967. - 24 мая
Каренов Р. Он видел берега шикарного потока // Казахст. правда. - 1996.-20 авг.
Минин В. Певец земли казахской // Советы Казахстана. - 1993. - 24 авг.
Михайлов В. Люди помнили поэта, забытого государством // Казахст. правда. -1993.-13 авг.
Михайлов В. Праздник у подножья старой Далбы: [О торжествах, посвященных 325-летию Бухар жырау] // Казахст.правда. - 1993. - 24 авг.
Наши велики земляки // Звезда Прииртышья. -1997. -18 февр.
Рыжкова Н. Чтить память предков: [в поселке Ботакара в Карагандинской области открыли памятник Бухар-жырау]// Казахстанская правда. - 2014. - 25 сентября. - С. 2
Танашев Н. Знакомьтесь: Бухар-жырау // На страже. - 1993. - 6 дек.
Шалгумбаева С. Чтобы не распалась связь времен...: [о павлодарском областном музее литературы и искусства им. Бухар жырау] // Звезда Прииртышья.- 2013.- 21 ноября. - С. 14
