XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезінде өмір сүрген өнер иелері ішінде Жаяу Мұсаның алатын орны ерекше. Ақын, әнші, композитор, музыкант, прогресшіл ой иесі, қажырлы күрескер - осындай жан-жақты адам, осы салалардың бәрінде де айтарлықтай із қалдырған. Ал оның өмірі мен музыкалық творчествосын бөліп қарауға келмейді.
Жаяу Мұса қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданы Ақшоқы деген жерде 1835 жылы туған. Әкесі Байжан кедей шаруа болған. Жаяу Мұса жасынан өнерпаз, талапкер болып өседі. Кейін Омбы қаласында оқып жүрген кезінде еліне келіп-кетіп жүріп, Шорман тұқымдарының бұқараға көрсеткен зорлық-зомбылығын әшкерелеп, газетке жазады. Сол жылдары дуан басы боп сайланып, полковник шенін алған Шорманның Мұсасы Омбыдағы губернаторға Жаяу Мұсаның үстінен шағым жасайды, патшаға қарсы адам деп жала жауып, Тобыл қаласына 12 жылға жер аудартады. Бірақ Жаяу Мұсаның өтініші бойынша, жер аудару жазасы әскер кызметіне ауыстырылып, генерал Черняев әскерінің қатарында бакеш болып жұмыс істейді. Жаяу Мұса Санк-Петербург қаласында, Польша, Литва, Латвия жерлерінде болады. Кейін Черняев әскерінің Орта Азия экспедициясына да қатысады, сол сапарда Шоқан Уәлихановпен кездеседі.
Мұса Байжановтың әндерін бірінші рет қағаз бетіне түсіріп, композитордың шығармашылығымен оқушы жұртшылықты таныстырған - қазақ совет музыка этнографиясының іргетасын қалаушы А.В.Затаевич. Ол «Қазақ халқының 1000 әні» (1925) мен «Қазақтың 500 ән, күйі» (1931) деген жинақтарында Мұсаның бірнеше әндерін жариялап, оларға біраз сипаттама берді. Жаяу Мұсаның «Ескендір», «Тұрымтай», «Құлбай», «Гауһар қыз» әнінің екі түрі, «Ақсисаның» екі түрі, «Қатын өлгенде», «Басқұлбай» әндерінің жазбалары бар.
1942 жылы шыққан «Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы» деген кітабының бір бөлімін А.Жұбанов Жаяу Мұсаға арнаған. Жаяу Мұса Арқадағы Біржан сал мен Ақан сері бастаған әнші-ақындар тобының әріден келе жатқан дәстүрін дамыта түсті. Ол әрдайым халықтық – бұқарашылдық бағытын берік ұстап, сол замандағы қазақ ауылының шындығын батыл суреттеген ақын.
***
Байжанов Ж.М. Каршига: Пер. с каз. // Звезда Прииртышья. -1990. - 20 февр.
Из песен Жаяу Мусы // Звезда Прииртышья. - 1985. - 31 мая
****
Абдрахман Г. О некоторых композиционных средствах казахской устно-профессиональной песни (К проблеме композиционного воплощения авторства) // Мелодии веков: Материалы междунар. конференции, посвященной 100-летию кюйши К.Медетова. - Алматы,2001 г. / Каз.нац.консерватория им.Курмангазы. - Алматы, 2002. - С.247 - 260
Акишев З. Жаяу Муса: Роман: Пер. с каз. / И.Щеголихин. - Алма-Ата: Жалын,1981. – 416 с.
Жаяу Муса Байжанулы (1835-1929) // Баянаула. - Астана, 2001. - С.210
Жаяу Муса // История казахской музыки. В 2-х томах. Т.1 Традиционная музыка казахского народа. - Алматы, 2000. - С.156 - 158
Жаяу Муса // Казахская ССР: Краткая энциклопедия. В 4-х т.-Алма-Ата, 1991. -Т.4.-С.237
Жаяу Муса Байжанов // Ерзакович Б. Музыкальное наследие казахского народа. -Алма-Ата,1979. - С.128 - 153
Жаяу Муса Байжанов // Жубанов А. Соловьи столетий. - Алма-Ата, 1967. - С.130-162
Жаяу Муса // Жубанов А. Соловьи столетий: Очерки о народных композиторах и певцах: Пер. с каз. / Г.Бельгер. - Алматы, 2002. - С.143-177
Коспаков З. Жаяу Муса Байжанов. - М.: Сов.композитор, 1977. – 32 с. -(Серия “Народные певцы и музыканты”)
Жаяу Муса Байжанулы // Павлодарское Прииртышье: Энциклопедия.-Павлодар, 2003. - С.266 - 267
[О Жаяу Мусе Байжанове] // Буренков В. Баянаул. - Алма-Ата, 1979. -С.121-124
[О Жаяу Мусе Байжанове] // История казахской литературы. Казахский фольклор. - Алма-Ата,1968. - С.96, 365, 368 - 370, 403
Жаяу Муса Байжанулы (1835-1929 гг.) // Исторические личности. - Алматы, 2007. - С. 202 – 203
Коспаков З. Жаяу Муса Байжанов: [Е-копия книги] / ред.-сост. В.С.Виноградов. - М.: Сов. композитор, 1977.- 32 с.+ CD-RОМ
Связь с русской революционной песней: [Русский мотив в песне Ж.М.Байжанова “Толгау”] // Ерзакович Б.Г. У истоков казахского музыкознания (По материалам русских ученых ХIХ в.). - Алма-Ата, 1987. -С.102-103
****
Акишев З. Жаяу Муса: Отр. из пьесы: Пер. с каз. / Д.Приймак, А.Калиев // звезда Прииртышья. - 1968. - 18 янв.
Азмуханова М. Жаяу Муса: [ На каз., рус., англ.яз.] // Nomad - Kazakhstan. - 2008. - № 5. - С. 80 - 86
Акишев З. Жаяу Муса: [отрывок из пьесы] // Звезда Прииртышья. - 1968.- 13 января. - С. 3
Выдающиеся личности - о Жаяу Мусе: [высказывания, цитаты, стихи] // Регион.kz. - 2013. - 22 февраля. - С. 9
Горбунов С. Голос акына унизить нельзя // Казахстанская правда. - 2015. - 22 августа. - С. 13
Ислям Б. Памяти композитора: [народному композитору, поэту Жаяу Мусе Байжанову - 170 лет] // Звезда Прииртышья. - 2005. – 15 сент. - С. 3
Калиев А. Слово о поэте // Звезда Прииртышья. -1985. - 31 мая
Ларионов Д. Смеяться вопреки судьбе: [о жизни и творчестве Жаяу Мусы] // Регион.kz. - 2013. - 22 февраля. - С. 9
Об увековечении памяти акына, народного композитора Жаяу Мусы (М.Байжанова): Постановление Совета Министров Каз.ССР от 11 апреля 1985 года // Собрание постановлений Правительства Каз.ССР. - 1985. - №11. - С.422
О происхождении прозвищ поэта: [о прозвищах поэта Жаяу Мусы Байжанова] // Регион.kz. - 2013. - 22 февраля. - С. 9
Приймак Д. Богатый талант // Звезда Прииртышья. - 1985. - 31 мая
Приймак Д. Ее зовут Анной: [О дочерях Жаяу Мусы и ее детях] // Звезда Прииртышья. - 1967. - 16 авг.
Сагитова А. Жаяу Муса - певец степей: [композитор, певец, поэт Жаяу Мусе Байжанове - 170 лет] // Звезда Прииртышья. - 2005. - 24 сент. - С. 8
Семерьянов В. На родине Жаяу Мусы // Звезда Прииртышья. - 1985. - 5 июня
Федоров М. Памятник народному акыну: [Жаяу Муса Байжанов] // Звезда Прииртышья. - 1969. -17 окт.
Шарипов Б. Вечно живое искусство: [посвящен к 75-летию со дня рождения замечательному народному акыну, нашему земляку Жаяу Мусы] // Новое время. - 2010. - 7 октября. - С. 6
